અનામિકાને પત્ર: 26

.

પ્રિય અનામિકા,

તારા નીગ્રો પાડોશીની દર્દનાક કથાએ તારી આંખો ભીની કરી દીધી ને!

મનુષ્યને અજવાળાની ચકાચોંધમાં રહેવાની એવી આદત પડી ગઈ છે કે તે અંધારાનો ઈતિહાસ પણ ભૂલતો જાય છે. ક્યાં નિયોન લાઈટ્સમાં થિરકતી આજની માનવસભ્યતા, ક્યાં સદીઓ સુધી અંધકારમાં સબડતી રહેલી પ્રજાઓ!

અનામિકા! અંધારા ખંડ આફ્રિકા (Africa) ને લલાટે હંમેશા અભિશાપિત, શોષિત અંધાર-સ્થિતિ લખાઈ છે. આફ્રિકાને અંધારામાંથી ઉજાસમાં લાવનાર મુઠીભર સાહસિકો કે સેવાના ભેખધારી વિરલા. ભલે કોઈક નામોમાંથી કોઈને રાજકીય-સામાજિક-આર્થિક-ધાર્મિક સ્વાર્થની બૂ આવે! પરંતુ આપણે તો તેમના ઐતિહાસિક પ્રયત્નોને બિરદાવવા છે.

ઈતિહાસના મહત્વને સમજવા કેટલાક પાત્રોના વ્યક્તિગત આશયોને કે ગર્ભિત સ્વાર્થને ક્યારેક ત્રાજવે ન તોળીએ તો સારું! જો ઈતિહાસના પ્રવાહોને તટસ્થતાથી અવલોકવા હોય તો તમારી અંગત વિચારધારા તેમજ પ્રચલિત મત-માન્યતાઓને ઘડીભર ભૂલવા પડે!

આફ્રિકા શબ્દ સાથે મને સૌ પહેલું નામ યાદ આવે મંગો પાર્ક (Mungo Park, the explorer of the African Continent) નું! બાળપણમાં ગુણવંતરાય આચાર્યની નવલકથાઓએ મંગો પાર્ક સાથે દોસ્તી કરાવેલી. પછી મૂળશંકર ભટ્ટની કલમે તો તેમના માટે અહોભાવ ઓર ખીલવો દીધો.

મંગો પાર્કનો જન્મ સ્કોટલેંડ (Scotland) માં 1771માં થયો હતો. માતા-પિતાના તેર સંતાનોમાં તેમનો નંબર સાતમો. શાળાના પ્રાથમિક શિક્ષણ પછી મંગો પાર્ક સેલકર્કના ટોમસ એન્ડરસન નામના સર્જનને ત્યાં વ્યવહારુ તબીબી જ્ઞાન મેળવવા રહ્યા. સત્તર વર્ષની ઉંમરે યુનિવર્સિટી ઓફ એડીનબરો(એડીનબર્ગ – Edinburgh) માં જોડાયા અને તેમણે તબીબીશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો.

મંગો પાર્કના બાળપણ દરમ્યાન એક વૈશ્વિક મહત્વની ઘટના અમેરિકાનો સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ. અમેરિકન કોલોનીઝ ગુમાવવાને કારણે બ્રિટન (The Great Britain) ને મોટો આર્થિક ફટકો પડેલો. તેને ભરપાઈ કરવા હવે અંગ્રેજોની નજર આફ્રિકા પર પડી.

અનામિકા! તે સમયે આફ્રિકા અંધારો, અજાણ્યો, રહસ્યસભર ખંડ હતો.

આફ્રિકાના આંતરિક પ્રદેશોમાં અઢળક કુદરતી સંપત્તિ હોવાની ઊડતી વાતો યુરોપના વિવિધ દેશોમાં આવતી. આફ્રિકાના અંદરના વિસ્તારો સુધી હજી યુરોપિયન પ્રજા પગ પેસારી શકી ન હતી.

આફ્રિકાની  નાઈજર નદી (The Niger) ના પ્રદેશો સમૃદ્ધ હતા તેવી માન્યતાથી નાઈજર નદીના મૂળ સુધી પહોંચવાની અંગ્રેજો (the English) ની ઈચ્છા હતી. આફ્રિકામાં વ્યાપાર, સત્તા અને ધર્મના પ્રસારની તકો બ્રિટીશર્સ માટે લોભામણી હતી. આફ્રિકાની જાણકારી મેળવવા “આફ્રિકન એસોસિયેશન” નામક એક ઈંગ્લીશ સંસ્થાએ 1790માં હાઉટન નામે એક અંગ્રેજને આફ્રિકા મોકલેલો, જે કદી પાછો ન આવ્યો.

1794માં મંગો પાર્કને આફ્રિકાનો પડકાર ઝીલવા ઈચ્છા થઈ.

1795ના મે મહિનામાં મંગો પાર્ક આફ્રિકા જવા નીકળી પડ્યા.

આફ્રિકામાં પિસાનિયા (છેલ્લું બ્રિટીશ મથક) પહોંચી તેમણે આફ્રિકાના પ્રદેશો, આબોહવા, ત્યાંની વનસ્પતિઓ, ત્યાંના વતનીઓની બોલીઓ વગેરેનો અભ્યાસ કર્યો. પછી જ તેમણે હિંમતભર્યો જોખમી પ્રવાસ શરૂ કર્યો.

1795ની 2 ડિસેમ્બરે તેમણે પિસાનિયા છોડ્યું. જ્યારે મંગો પાર્ક અંદરના ભાગમાં પહોંચ્યા તો ઘાતકી મૂર લોકોના હાથમાં ઝડપાયા. ચાર મહિના સુધી કેદી તરીકે તેમના ત્રાસદાયક વર્તાવ સહેતા રહ્યા. આખરે તક મળતાં ભાગી છૂટ્યા, પરંતુ આગળ વધતાં અનેક જગ્યાએ લૂંટાતા રહ્યા. પોતાના અનુભવોની નોંધ તે માથાની હેટમાં સંતાડી રાખતા.

નાઈજરનું મૂળ શોધી શકાય તેવી કોઈ શક્યતા ન લાગતાં તેમણે વળતો પ્રવાસ શરૂ કર્યો. આશરે અઢી વર્ષ પછી, 1797ના ડિસેમ્બરમાં મંગો પાર્ક સ્કોટલેંડ પરત ફર્યા.

1799માં યાદગાર આફ્રિકન પ્રવાસનું તેમનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયું – “Travels in the interior of Africa”.

દરમ્યાન મંગો પાર્કનાં લગ્ન તેમની કિશોરાવસ્થાને ઉજાળનાર ડોક્ટર ટોમસ એન્ડરસેનની પુત્રી સાથે થયાં. 1804માં મંગો પાર્કની મુલાકાત વોલ્ટર સ્કોટ સાથે થઈ. સપ્ટેમ્બર 1804માં મંગો પાર્ક ફરી નાઈજરનું મૂળ શોધવા આફ્રિકાના પ્રવાસે નીકળી પડ્યા. ભારે મુશ્કેલીઓ વેઠી આફ્રિકાના અંદરના ભાગમાં પહોંચ્યા ત્યાં સુધી પોતાની નોંધ બહારની દુનિયાને મોકલતા રહ્યા.

પણ આ તેમનો આખરી પ્રવાસ નીવડ્યો.

મંગો પાર્ક આફ્રિકન વતનીઓ સાથેના સંઘર્ષમાં માર્યા ગયા.

એક મહાન પ્રવાસીનો કરુણ અંજામ આવ્યો.

મંગો પાર્ક આફ્રિકાના અંધારા પ્રદેશોની માહિતી આપનાર પ્રથમ યુરોપિયન બન્યા.

અનામિકા! નવો ચીલો ચાતરનારા વીરલાઓની કહાણી કાંઈક નિરાળી જ હોય છે!

તબિયત સાચવીને રહેજો. સસ્નેહ આશીર્વાદ.

*